 |
|
 |
|
 |
|
 |
|
������� �������� |
|
|
��������� ��� |
|
|
|
 |
|
|
|
| ������� ��������� �������� � ��������� �������� ��� |
|
|
|
|
|
|
|
Bu afsonani to�qiganlar unga qanday nom berganlaridan bexabarman, men uni �Amir Temur o�g�lining o�limi� deb atadim. Menga uni bir do�stim gapirib bergan edi, do�stimning aytishicha, bu qadim afsonani u talabalar shaharchasida yashagan afg�onlardan eshitgan ekan. Afsonani hikoya qilib berishdan avval, ikki narsa haqida biroz bo�lsa-da, to�xtalib o�tmoqchiman. Eng avvalo, �afsona o�zi nima?�, degan savolga javob izlamoqchiman. Odatimni kanda qilmagan tarzda, o�zining nomukammalligi bilan mashhur �O�zbek tilining izohli lug�ati�ga qarayman. Mana, lug�atning 1 jild 63-betidagi �Afsona� so�ziga yozilgan izoh. �1. Avloddan avlodga, og�izdan og�izga o�tib kelgan fantastik, ba�zan diniy mazmundagi hikoya, rivoyat, doston� 2. Ko�chma: asossiz gap, yolg�on-yashiq uydirma� 3. Ko�chma: aql bovar qilmaydigan, aqlga sig�maydigan mislsiz narsa, ish�. ��Afsonaviy� so�ziga oid izoh: �1. Afsona janriga mansub bo�lgan, fantastik. 2. Faqat afsonalarda mavjud bo�lgan, odatda yo�q, xayoliy. 3. Ko�chma: Uydirma, to�qima. 4. Ko�chma: Aql bovar qilmaydigan, aqlga sig�maydigan, misli ko�rilmagan, mislsiz�. Agar e�tibor bergan bo�lsangiz, bu izohlarga �uydirma� so�zi asos qilib olingan. Aslida, shundaymikan? Bir o�ris shoiri �Afsona � bu haqiqatning siniq parchalaridir� deb yozgan edi. Agar, �afsona� so�ziga izoh bering desalar, men mana shu so�zni takrorlagan bo�lardim. Zero, har qanday xayoliy yoki to�qima afsona ham aslida sodir bo�lgani aniq, ma�lum bir tarixiy shaxs hayoti bilan uzviy bog�liq bo�ladi. Bobil minorasining qurilishi, Nuh to�foni yoki Samarqanddagi Shohizinda mozori bilan bog�liq afsona bo�lsin, ularning har birining asosida tarixiy dalil - haqiqat yotgan bo�ladi. Shuning uchun ham juda ko�p qadimiy bitiklarimiz quyidagi jumla bilan boshlangan: �Bul hikoyat agarchi afsona tusida ersa-da, ul haqiqatdan yiroq emasdur�. Ingliz adibi Chesterton bitganidek, afsona har qanday dalildan ham tarixiyroqdir. Dalil yolg�iz bir odam haqida so�z yuritsa, yoki u odamlar qatnashgan voqea haqida ma�lumot bersa, afsona yuzlab va millionlab odamlar taqdiri haqida, voqeani yuzaga chiqargan odamlar haqida hikoya qiladi. Dalil ba�zan zamon almashishi bilan o�z mohiyatini, o�z rangini o�zgartirishi mumkin, ammo afsona abadiy o�zgarmas haqiqatdir. Tarix faqat xalq xotirasi ramzi bo�lmish asotirlar (afsona va rivoyatlar) yordamidagina moziy mohiyatini, demak uning yuragini kashf eta oladi. Xotirasiz inson yuragi ham quruq hujjatlar yig�indisidan farq qilmaydi. Tarix vaqt haqida emas, vaqt mobaynida yashagan inson haqida hikoya qilmog�i zarur. Demak, u vaqt hujjatlariga emas, inson xotirasiga suyangandagina haqiqatni ochadi. Inson xotirasi afsonalarga hamnafas bo�lgandagina tirikdir. Faqat shundagina tarixiy dalil tiriladi. Afsona bilan hujjat (dalil)ning o�zaro bog�lanishi aslida inson bilan vaqt bog�lanishidir. Tarix, deb yozadi Nikolay Berdyayev, tom ma�nodagi afsonadir� To�xtalmoqchi bo�lgan ikkinchi masala men sizga so�zlab bermoqchi bo�lgan rivoyat Amir Temur hayotining qaysi to�xtamida bo�lib o�tgan voqealar bilan bog�liq bo�lishi mumkin degan savolni oydinlashtirishdir. Tarixiy bitiklarning guvohlik berishicha, Amir Temurning to�rt o�g�li bo�lib, ularning ismlari: Jahongir mirzo (1356-1376), Umarshayx mirzo (1356-1394), Amironshoh (Mironshoh) mirzo (1367-1408), Shohruh mirzo (1377-1447) bo�lgan. Yana shu narsa ma�lumki, ulug� Sohibqiron tiriklik paytida, u olib borgan jangu jadalda uning yolg�iz bir farzandi � Umarshayx mirzo 1394 yilning qishida Shom urushi paytida, Xarmatu qal�asi ostonasida � tor bir darada o�q tegib halok bo�lgani haqida tarixiy dalil bor. To�ng�ich o�g�li bo�lmish Jahongir mirzo o�z ajali bilan 20 yoshida olamdan o�tgan. Amir Temur vafotidan so�ng uch yil o�tgach, 1408 yilning ko�klamida uning o�rtancha o�g�li Mironshoh mirzo Qora Yusuf turkman bilan bo�lgan janglarning birida, Tabriz yaqinida o�ldirilgan. Xo�sh, Amir Temur o�g�lining o�limi bilan bog�liq afsona qaysi voqealar bilan bog�liq bo�lishi mumkin. Agar uni Umarshayx mirzo o�limi bilan bog�laydigan bo�lsak, bu afsonani dalili bo�ladigan voqealarni Shom yurishi bayonidan topolmadim. O�ylashimcha, bu afsonani afg�onlar orasida mavjud bo�lishi bois, u Amir Temurning Hindistonga qilgan yurishi davomida ro�y bergan voqealardan tug�ilgan bo�lishi kerak. Oxir-oqibatda uzoq izlanishdan so�ng �Temur tuzuklari�da bu afsonaga bevosita bog�liq ma�lumotlarni topishga muvaffaq bo�ldim. Biroq, ularni so�zlab berishdan avval men Hindiston yurishi qanday boshlanganini muxtasar bo�lsa-da, hikoya qilmoqchiman. Hijriy sakkiz yuzinchi, melodiy 1398 yilning bahorida Amir Temur yangi bog�i � Dilkushoda mislsiz tantanalar bilan Xizrxo�jaxonning qizi o�n ikki yashsar To�kalxonimni o�z nikohiga qabul qildi. To�y o�choqlaridagi kul sovib ulgurmay, uning amri bilan Samarqand va Kesh oralig�ida joylashgan Taxti Qoracha davoni osha o�tadigan yo�lni tuzatish va tog� etagida yana bir g�aroyib bir bog� bunyod etish ishlari boshlandi. Sohibqironning o�zi bo�lsa Keshga yaqin bir o�langda qurultoy chaqirdi. Maqsadi azaliy orzusi: Hindiston yurishi maslahatini o�rtaga solish edi. Saltanatning muhim tadbirlari, bo�lajak harbiy yurishlar rejalari muhokama etiladigan qurultoy Amir Temur davlatining oliy kengashi edi. Shu bilan birga qurultoy mamlakatning bosh tantanasi bo�lib, Sohibqiron qo�li ostida birlashgan o�lkalarni boshqarish bilan band amirzodalar va boshqa davlati arkonlar uchun xuddi jang maydoni bilan baravar, hatto undan yuqori turadigan o�ziga xos sinov maydoni ham edi. Agar jang maydonida dilovarlik sinalsa, bu kengashda farosat va tadbirkorlik sinovdan o�tardi. Bu sababdan bo�lsa kerak, jang maydonida qo�rquv nimaligini bilmagan ayrim amirlar va amirzodalar qurultoy chaqirilganda sarosimaga tushib qolishar, unda qaysi bir tadbir o�rtada muhokama bo�lishini bilish uchun bor vositalarni ishga solardilar. Illo, jahongir jang maydonida qilich chopqilashdagi mohirlikni, qurultoyda esa o�ylab aytilgan so�zni ma�qul ko�rar, kim aravani quruq olib qochsa, mashvaratdan quvib chiqarishdan ham qaytmasdi. Ammo bu galgi qurultoy qay maqsadda chaqirilayotgani hech kimga sir emasdi. Har galgidek qurultoy ko�pchilik uchun qurilgan ulkan chodirda o�tdi. Amir Temur odatdagi rasm-rusmlar ado etilishi bilan, gapni cho�zib o�tirmay, Hindiston yurishi oldidan o�g�illari va amirlarning ko�ngli, o�y-fikrlarini bilish maqsadida ularni maslahatga chaqirganini aytdi. Turkiy sulolalarning azaliy tartibi va mukarram dasturi shunday edikim, katta og�alari va xeshlar hayot ekan, hech kim ulardan o�tib saltanat taxtiga qadam qo�yolmasdi. Mana shu bobolar odatiga binoan qurultoydayam yoshi ulug� shahzodalar birinchi fikr bildirish huquqiga ega edilar. Shuning uchun ham davrada Sohibqironning kenja o�g�li Shohruh mirzo o�tirgan bo�lsa ham, birinchi so�zlash undan yosh jihatdan ulug� Muhammad Sulton bilan Pirmuhammad Jahongir ixtiyorida edi. Pirmuhammad Jahongir bobosiga bir qarab oldi-da, uning �Xo�sh� degandek sinchkov tikilid turganini ko�rib gap boshladi: - Hazrati Sohibqiron, Hindistonni olmoq yer yuzida o�tgan barcha podcholarning orzusi bo�lmish. Agar ani zabt etsak, aning oltinlari ila yetti iqlimni olajakmiz. Men yurishga tayyordurmen. Tug�ishgan birodarining bu gapini eshitib amirzoda Muhammad Sulton ham o�rnidan turdi. U inisidan bir yosh ulug� bo�lsa-da, qotmadan kelganligi sababli undan ancha yosh ko�rinar, buni bilgan amirzoda ko�proq ovoziga zo�r berib, kattalarga xos mulohaza istagida har bir so�zga alohida urg�u berib gapirish lozim, deb o�ylardi. Amir Temur og�a-ini o�rtasidagi bahsni maroq bilan kuzatar va bevaqt shahid bo�lgan o�g�liga ko�rsatolmagan mehr-marhamatini ulardan ayamasdi. - Olampanoh, - deya ulug�vorlik ila so�z boshladi Muhammad Sulton, - inim Pirmuhammad Jahongir aytgani rostdur. Hind mulki bag�oyat boy yurt. Ammo, siz bergan saboq hamisha yodimda. Ya�nikim har bir ishni qilishdan avval uning amalini o�ylash joizdur. Kitoblardan ma�lumdirkim, Hindiston yo�li ko�p mashaqqatlidur. Eng avvalo, bir necha qor bosib yotgan tog�laru kechib o�tish mushkul daryolar, undan keyin cheki yo�q o�rmonu to�qayzorlar bordur. Ikkilamchi, maqsadga yetguncha bebosh afg�onlar bilan jang qilish ham zarur bo�lg�ay. Yana kitoblarda aytilmishkim, Hindistonda odamxo�r fillar ham juda ko�p bo�larmish� Amir Temur inisinng mulohazalarini eshitgan Pirmuhammad Jahongir bezovtalana boshlaganini sezdi. Ammo buni bildirmay, nabirasining mulohazasi qanday taklif bilan tugashini kutdi. Qurultoy rasm-rusmi har bir so�zni e�tibor bilan eshitish lozimligini talab qilardi. Xo�sh, qani, to�ng�ich nabirasi nima demoqchi ekan, shuni bilsinchi. Ammo Muhammad Sulton ham inisining ahvolini sezgan bo�lsa kerak, odatiga xilof ravishda shoshib so�zini yakunladi: - Bu mulohazalarim ila Hindiston yurishiga puxta tayyorgarlik ko�rish lozim demoqchiman. Men urushga shaymen. � U so�zini tugatib, inisining yonidan joy olarkan, uning yuzidagi mamnuniyatni sezib, ko�ngli joyiga tushdi. Shundan so�ng sohibqironga qizidan tug�ilgan nabira bo�lmish amirzoda Sulton Husayn navbat oldi. Amir Temur qizi Og�abegim va malika Tuman og�oning birodari amir Muhammad ibn Musodan bo�lmish bu amirzoda bag�oyat mard, ammo beoqibat bo�lib voyaga yetganini yaxshi bilsa-da, har gal qizining so�zini qaytarolmay, bu badbaxt yigitning gunohidan o�tib kelardi. O�z o�g�illari va ularning farzandlariga bag�oyat qattiq turgan Sonibqiron bu hovliqma amirzodani jazosiz qoldirib kelayotganini hamma bilar, ammo sababidan bexabar edilar. Nahotki, qizdan tug�ilgan nabira o�g�illardan suyukliroq bo�lsa? Amir Temurning bu nabirasiga loqaydligini uning qiziga ko�rsatgan karami bo�lmay, balki Sulton Husaynning saltanat taxtiga o�tirishga loyiq bo�lmaganlar toifasiga kirishidan edi. - Hazrat Sohibqiron, - dedi tantanavor ohangda Sulton Husayn. � Agar biz Hindistonni ilgimizga kirita olsak, to�rt iqlimga � Turkistonu Turon, Eronu Hindga hukmron bo�lurmiz. Qolg�on uch iqlim: Rum, Shom, Chinni esa olmoq qiyin emasdur, albat olg�aymiz. Sulton Husayn sanab o�tgan iqlimlarni xuddi o�zi oladigandek, allaqanday ichki kibr bilan davradagilarga ko�z tashlab, o�rnini egalladi. Bobosi vafotidan so�ng mana shu kibr uning boshiga ko�p g�avg�olar solishidan u hali bexabar edi. Amir Temur so�z navbatini olgan kenja o�g�li Shohruh mirzoga diqqat bilan tikildi. Bu farzandi boshqa zuryodlariga qaraganda, kitobga o�ch chiqdi. Unga kitob bo�lsa bas, qilich chopqilashni unutadi. Ammo kitobxonligidanmi, so�zi, mulohazalari pishiq, o�zi ham ko�pni ko�rgan qariyadek bosiq edi. Aytadiganini puxtalab olmasa, og�iz ochmasdi. - Padari buzruk, hazrati Sohibqiron, - deya gap boshladi Shohruh mirzo shoshmasdan. Uning hatto gapirayotgan paytidayam nimalarnidir o�ylayotganini sezib Amir Temurning g�ashi keldi. � Men ajdodlarimiz bo�lmish turklarning qonunlari bitilgan kitoblarda o�qigan edimki, jahonda beshta shon-shavkatli podshoh bo�larkan. Rivoyat qilg�aylarkim, bu podshohlarning ulug�ligini alohida ta�kidlab, ularning nomlarini atamay, laqablarini olib aytg�onlar. Ya�nikim Hind podshosini � roy, Rum podshosini � qaysar, Chunu Mochin podshosini - fag�fur, Turkiston podshosini � hoqon, Eronu Turon podshosini � shahonshoh ataydilar. Biz hukm yurgizgan yurt hukmdori, ya�nikim shahonshoh hukmi hamisha Hindiston mamlakatlariga joriy etilmish. Tokim Eronzaminu Turonzamin bizning ilkimizda ekan, Hindistonni ham o�zimizga tobe etmog�imiz joizdur� Amir Temur kenja o�g�lining so�zlarini tinglar ekan, bir zum so�nggi paytlarda yuragini tunu kun bezovta qilgan valiahd tashvishiga berildi. To�rt o�g�lidan ikkisi bevaqt ko�z yumdi. Shohruh bunaqa, Mironshoh bo�lsa, o�ylamay ish qiladiganlar toifasidan. Mast bo�lib, otdan yiqilib kallasi lat yegandan buyon uning betayin qilmishlari yana oshdi. Suyukli kelini Xonzodabegim yaqinda erining zulmidan dod urib, unga bosh urib keldi. Mironshohning valiahd bo�lishi mamlakatni vayron bo�lishi demakdir. Bunga esa aslo yo�l qo�yib bo�lmaydi. Nobakor o�g�ilni jazolashni ko�ngliga tuggan sohibqiron bu tadbirni Hindiston yurishidan keyinga qoldirishga majbur edi. Amir Temur sekin Pirmuhammad Jahongirga ko�z qirini tashladi. Ha, bu nabirasi havas qilgulik bahodir bo�ldi. O�ziyam quyib qo�ygandek bobosining o�zi: qaddi qomati barvasta, yelkador, boshiyam bobosinikidek, humdek keladi. Qoshi-chi, qoshi? Ariq chetidagi ajriqdek qalin, ko�zlari qilich damidek tovlanadi. Fe�l-atvoriyam, bobosiniki, na yog�iydan, na o�limdan qo�rqadi. �Yopiray, - derdi ba�zan kamdan-kam hayratlanadigan sohibqiron. � Meni tirikligimda Alloh taolo yana qaytadan yaratdimi?! Nabirasining yolg�iz bir xislati unga ma�qul kelmasdi. Ko�pchilik boshini qovushtirishni bilmaydi. Mardlik odamlar dilini maftun etsa, oqibatbardorlik, farosat yuraklarni abadiy bandi etishini hali anglamaydi. Amir Temur o�g�li Shohruh mirzodan keyin o�z mulohazasini aytishga biron bir amir shoshilmayotganini ko�rib, hushyor tortdi. Sukut cho�zilganidan toqatsizlanib: - Xo�sh, - dedi u baland ovoz bilan. Ammo amirlar jim o�tiraverdilar. Sohibqiron jahli chiqsayam, ichidagini yuziga chiqarmadi. Indamay kutishni ma�qul ko�rdi. Bu baxtuchopganlar uning necha yildan buyon Hind mulkini zabt etish haqida orzu qilishidan yazshi xabardor. Nahotki, bilib ham bilmaslikka olsalar, jim o�tirishni ma�qul ko�rsalar? U o�zining deyarli barcha yurishlarida qatnashgan, sadoqatlarini necha marta jangu jadalda namoyish etgan amirlarga bir-bir tikilar, amirlar esa unga bosh ko�tarib qarashga majol topolmasdilar. Oxiri u amir Shohmalikka qattiq tikilib turaverdi. Uning bu boqishini tuygan amir sekin bjshini ko�tarishga majbur bo�ldi. - Taqsirimning so�zlari yo�qmi? � dedi sohibqiron bo�g�iq ovoz bilan. Amir Shohmalik o�rnidan turishga majbur bo�ldi. Amir Temur unga: �O�tirib gapiraver� deb ishora qilgach, o�rnini egalladi. Biroz taraddudlanib, keyin ohista arz qildi: - A�lohazrat, sizning amringiz biz uchun vojibdur, undan yuz o�girish tuzingizni unutmoqdur. Biz bu tadbir xayolini dillarimizdan, bamisli javohir tuynuklaridan o�tgan ipdek shoshilmay o�tkardik, - u biz deganda amirlar Xoja Yusuf, Saribug�o, Shayx Nuriddinlarga ishora qildi. � Boringki, Hindistonni oldik ham deylik. Biroq, u mulkda turg�un bo�lib qolsak naslimiz yo�qolmagaymu, avlodlarimiz o�z aslidan ayri tushmagaymu, begona yurtda tillarini unutmagaymu?.. - Taqsir, - deb ning gapini bo�ldi Amir Temur xotirjam. � Biz ul-mulkda uzoq qolishni o�ylaganimiz yo�q. Qolaversa, shuni yodda tutingkim, dilda e�tiqod butun bo�lsa, aslo naslimiz yo�qolmagay, tilimiz unutilmag�ay� E�tiqod susaysa, til emas, imon ham unutilg�ay� U xoturjam gapirar, ammo qoshining yig�ilib turishi, ko�zidagi o�tning yanada kuchliroq tovlana boshlaganini payqagan amirlar Sohibqiron ichida qanday kuchli to�fon o�ynayotganini sezib turishardi. - Ko�pchilikda shubha bo�lsa, yo�lga chiqmagan ma�qul. Shubha nafaqat aqlni, u dildagi o�tniyam o�chiradi. Kelingiz, Tangri taologa murojaat qilaylik. Hind mulkiga yurish borasida istixora etaylik � Amir Temur yonida turgan Qur�onni qo�liga oldi. � Tangri taolo neni buyursa, shunga amal qilg�aymiz. Davradagilar o�sha zahot uning taklifini ma�qullab ovoz berdilar. Sohibqiron Qur�oni karimni oldidagi shira ustiga qo�ydi, chuqur nafas olib, biroz sukut saqladi-da, ko�zini yumib kitobni ochdi. U avval ochilgan sahifadagi oyatni ichida o�qidi, so�ng baland ovozda takrorladi: - �Ey, Rasululloh, kofirlarga va munofiqlarga qarshi jahl qilg�il�. Amir Temur bir chetda turgan mavlono Faxriddin qoriga tikildi. Mavlono Sohibqiron istagini uqdi, ohista o�rnidan turib oyat mazmunini izohlab berdi. Amirlar mavlononing izohini eshitgach, boshlarini egib, jimib qoldilar. - Xo�sh, - dedi Amir Temur. Ammo bu gal ham amirlar o�z fikrlarini aytishga shoshilmsdilsr. Buni ko�rgan sohibqiron jahlini yashirolmadi. - Taqsirlarim, nechun jimsiz? Yo Alloh taolo hukmi sizga hush kelmadimi?.. Men sizni saltanatim ustunlari deb bildim, hamisha izzatingizni unutmadim. Siz esa unutdingiz� Sababi nedir? Siz bilmasangiz, men yaxshi bilurman. Turgan suv sasiydi, yurgan odam yasharadi. Agar siz toliqqan bo�lsangiz, ilgingizda mador qolmog�on bo�lsa, lashkarni topshiring. Necha-necha bo�z yigitlar bizgayam navbat yetadimu, deb kutib turg�aylar. Alloh guvoh Hindistonni siz emas, shul o�g�lonlar albat zabt etg�ay� Sohibqironning vajohatini ko�rib, ayniqsa, uning so�nggi so�zlarini eshitgan amirlar birin-ketin o�rinlaridan turib avf tiladilar. Amir Temur ularning so�zini xotirjam eshitib dedi: - Siz ila ne-ne jangu jadallarda bo�ldim. Siz menga, men esa sizga suyandim� Har qancha yuragimni qon qildingiz , avf etdim. Butun boringg�iz, ertagacha o�ylang�iz� Ertasi davom etgan qurultoy ahli bir ovozda bo�lajak yurish rejasini ma�qulladilar. Dili ravshan tortgan Amir Temur qo�l ko�tarib, zafaru fath fotihasini o�qidi. Qurultoydan yarim oy o�tar-o�tmas, Sohibqiron boshchiligidagi ulkan qo�shin Qashqadaryo vohasini tark etib, Termizga yaqin yerda Jayhundan kechib, Xuroson hududiga o�tdi. U butun yoz davomida Andarob degan joyda bo�ldi. Sakkiz yuzinchi yil zulhijja oyining boshida � 1398 yilning avgustida Amir Temur Panjshir daryosi yoqalab Qobulga qarab yo�naldi. Shu terda unga bo�lajak yurishda omad tilagan Oltin O�rda elchilarini qabul qildi. Elchilar bir necha muddat o�tib qaytishga ruxsat so�ragandan keyin, ularning karvonini qo�riqlash uchun bir guruh askar ajratdi. U bu ishni elchilarni o�ylab emas, shu karvon bilan dorilmulkka qaytish lozim topilgan Saroymulkxonim bilan Shohruh mirzoning o�g�li, to�rt yashar nabirasi Muhammad Tarag�ay xavfsizligini ta�minlash uchun qilgan edi. 
Bundan o�n yetti yil avval qo�lga kiritilgan Xuroson mulkining bu qismi hamisha notinch bo�lib kelgan. Hindiston yurishini maqsad qilgan Sohibqiron shu sababdan ham qo�shin ortini mustahkamlash niyatida Kobulni tark etib, Sulaymon tog�lari yaqinida yashagan afg�on qabilalari va isyonkor qora kiyimlilar � siyohpo�shlar nomi bilan mashhur isyonchilarni tavbasiga tayantirish, o�zining ko�nglini tinchlantirish bilan mashg�ul bo�ldi. Qolaversa, bu tadbir Hind sultonini chalg�itishning yo�li ham edi. Go�yo o�zini Hindistonni zabt etish uchun emas, mana shu bebosh qabilalarni itoatga keltirish uchun kelgan qilib ko�rsatmoqchi bo�ldi. U vaqt yetishi bilan o�ttiz ming askarga rahbar bo�lmish amirzoda Pirmuhammad Jahongirga Sulaymon tog�ini oshib, Sind daryosini to�xtamay kechib o�tib Mo�lton viloyatiga, amirzoda Muhammad Sulton bilan amirzoda Rustam boshchiligidagi o�ttiz minglik qo�shinga esa Sind daryosi yoqalab Kashmir tog�i etagidagi yo�ldan yurib Lohur viloyatiga bosqin qilishga farmon berdi. O�zi bo�lsa qo�shinning asosiy qismi � g�ul bilan Badaxshon tomonga yo�naldi va tog� oshib Hindiston sarhadlariga bostirib kirdi. Hindiston yurishi haqida boshqa bir hikoyamizda batafsil to�xtalish niyatimiz borligi sabab, biz asosiy maqsadimiz � sizga so�zlab bermoqchi afsonani keltirib chiqargan voqealarga o�tishni ma�qul ko�rdik. Amir Temur, yuqorida aytganimizdek, qo�shin ortini mustahkamlash maqsadida afg�on qabilalari tomonidan vayron etilgan bir qator qal�alarni qayta tiklatgan va ularda o�z odamlarini qoldirgan edi. Mana shu qal�alarning biri Irob qal�asi edi. Pirmuhammad Jahongir Mo�ltonga yurishi oldidan o�ziga sodiqlik so�zini aytgan Lashkarshoh afg�onni mana shu qal�aning kutvoli qilib tayinlagandi. Amir Temur qo�shini Hindistonga qarab yo�lga chiqishidan foydalangan karkas deb atalgan afg�on qabilasining boshlig�i Muso afg�on kelib qal�ani qo�lga kiritdi va kutvol Lashkarshoh afg�onni qatl etdi. O�ldirilgan og�asining qasosini tilagan Malik Muhammad Sohibqiron huzuriga bosh urib bordi. Amir Temur uzoqni ko�zlab ish tutdi: go�yo bechora inining o�tinchiga quloq solmagan bo�lib, uni qamab qo�yishni buyurdi. So�ng Muso afg�onga huzuriga kelishni talab qilib yorliq yubordi. Muso afg�on kelgan chopardan qon o�chi talab qilib borgan Malik Muhammad qamoqqa tushganini eshitib , xotirjam tortdi. Ammo Amir Temur qo�shini qal�aga qarab kelayotganidan voqif bo�lgach, unga peshvoz chiqib, qal�ani peshkash qilishni ma�qul deb topdi. Ammo u o�z askarlaridan biriga Amir Temur qal�aga kirishi bilan o�q uzib, uni halok etishni buyurgan edi. Ammo pastkash niyatiga etmadi. Uzilgan o�q xato ketdi. Muso afg�on qilmishiga yarasha jazolandi, u qatl etildi. Aynan mana shu voqea yillar o�tib afsonaga asos bo�lganiga shak-shubha yo�q. Lashkarshoh afg�ondan avval qal�ada Pirmuhammad Jahongir turgani uchnmi, afsonada Amir Temur o�g�lining o�limi haqida gikoya qiladi. Nabiraning o�g�ilga aylanishi esa faqat afsonalarda emas, hatto tarixiy kitoblarda uchrab turadigan holdir. Qolaversa, Pirmuhammad Jahongir Amir Temurning kenja o�g�li Shohruh bilan deyarli tengqur edi. Endi navbat afsonaga.. Dunyoning to�rt tarafiga ko�z tikkan Sohibqiron Amir Temur qo�shini jangari afg�on qabilalari bilan bo�lgan og�ir jangu jadaldan so�ng daryo yoqasida qo�qqayub turgan ulkan qoya ustidagi qal�ani qo�lga kiritdi. Qal�a juda kichik, ammo baland devor bilan o�ralgani uchun g�oyatda kuchli istehkom edi. Shuning uchun ham qal�aning qo�lga kirishi qiyin bo�ldi. Aniqrog�i qiyin bo�lishi mumkin edi. Ammo kutilmaganda qal�a xiyonat tufayli uning qo�liga juda oson o�tdi. Xiyonat qal�a jiybaxona boshlig�i tomonidan bo�ldi. U dastlab maktub qatib bog�langan yoy o�qini Sohibqiron askarlari tomon uchurib, tun yarimdan og�ganda mag�rib tomondagi darvozani ochajagini xabar qildi. Munshiy xatni unga o�qib berar ekan, hukmdor hali aftini ko�rmagan jiybaxonachidan qattiq nafratlandi. �Ko�rnamak�, - deb o�yladi u munshiy xirgohdan chiqib ketgach. U uzoq o�yladi. Hurmdorlari bergan tuz haqini unutib, vafodorlik va sadoqatni bir chekkaga yig�ishtirib, uning oldiga ne-ne odamlar bosh urib kelmagan. Lekin u har safar bu xoinlarni la�natlagan. Tuz haqi va vafodorlikni unutib, xizmat vaqtida o�z sohibidan yuz o�girib uning qoshiga kelgan har bir yuzsizni o�ziga va saltanatiga eng yomon dushman deb bilgan. Zero, ular o�z sohibiga vafodorlik qilmagach, unga qilarmidi? Ammo Sohibqiron xiyonatdan foydalanishdan yuz o�girmas, undan ustalik bilan foydalanardi. Axir, qay bir sarkarda o�z jangchilarining bekordan-bekor qurbon bo�lishidan saqlaydigan yo�ldan foydalanishni istamaydi. Xiyonat inson yuragini qurt kabi kemirgan fasoddan, mamlakatda loqaydlik tufayli yuzaga chiqqan parokandalikdan, xullas, ham ustki tanazzuldan tug�ilishini u yaxshi bilardi. Shu sababdan ham har lahza har bir sipohiy, har bir qo�shin boshlig�i, har bir amir boshi ustida uning qahri aylanib turishi zarurligini unutmas, ularni umid va qo�rquv o�rtasida tutishni lozim ko�rardi. Agar jiybaxonachi xiyonatga yuz tutgan ekan, undan foydalanmog�i savob, illo uni bu harom yo�ldan qaytarishning iloji yo�q. Iloji � o�lim. Qal�a tongga yaqin g�arbiy darvozaning kutilmaganda ochilishi tufayli uning qo�liga o�tgach, qarorini farmonga aylantirib, qal�a qutvoli bilan jiybaxona boshlig�ini o�limga buyurdi. Bir-ikki kun lashkarga dam berib bo�lgach, sohibqiron qal�ada o�g�li boshliq qo�shinni qoldirib, boshqa shaharlaru qal�alarni zabt etish qasdida shitob bilan otlanib, yo�lga tushdi. Yo�lga tushgan qo�shindagi askarlarning son-sanog�i yo�q edi. Ularning otlari ming farsangdan ortiq yo�l bossayam hali toliqmagan va shamoldek uchqur, qilichlari olmosday o�tkir, yuraklarbga qo�rquv tushmagan edi. Qo�shin shunday shiddat bilan borardiki, go �yo saraton mahali qamishzorga tushgan o�tdek to�xtovsiz edilar. Boshlaridagi simobiy dubulg�alar kun tig�ida yalt-yult tovlanar ekan, o�sha zamonda yashagan muarrix ta�riflagandek, �qo�shin kejim, zirh va javshanlar ko�pligidan temir tog�i kabi edi, go�yo temir tog�i erib ketib, daryo bo�lib oqub borar, bu qoim yuz ming koinotni yutib yuboradigan ulkan nahangdek jilvagar edi�. Bu qo�shin o�tgan yo�llar changi hafta o�tmasdan to�xtamas, bu temir oqim to�xtab hordiq olgan yam-yashil o�langlarda qayta o�t unmas. O�t unishi uchun yomg�ir asrlar davomida otlar tuyog�idan ezilib o�lgan tuproqni yumshatishi, quyosh yuz yillar mobaynida bu taqir maydonlarga o�z mehrini tinmay sochmog�i kerak edi. Olis tog�lar qoyalari ustida poda o�tlatib yurgan afg�on cho�ponlari biyobon o�rtasida to�satdan paydo bo�lgan simobrang daryoni ko�rib, Alloh taoloning irodasidan hayratlanib, tasannolar aytishardi. Mana shu ulkan qo�shin to�xtab Sind daryosi sohilida hordiq olayotgan paytda Amir Temurga kuni-kecha zabt etilgan qal�adan chopar kelganini aytdilar. �Kirsin!� � dedi Sohibqiron daryodan urilgan salqin shabadadan ohista tebranib turgan xirgoh pardalariga tikilganicha. Amir Temur yugurib ichkariga kirgan choparni tanidi. U shahzoda o�g�li xizmatida yurgan uyo�g�lonlarning biri edi. Uyo�g�lon kira solib, tizza cho�kib va boshini egib, siniq ovozbilan so�zladi: - Onhazrat, shum xabar keltirganim uchun boshimni oling. Uning bu so�zini eshitgan Amir Temurning bir mo�yi ham qimirlamadi. U huzuriga kirgan sonsiz choparlardan bu so�zni necha marta eshitgan, sanasa, sanoqdan adashmog�i mumkin. Ko�pincha bu so�z bilan boshlangan xabarlar uning qulog�iga yetishga ham arzimas bir gap bo�lib chiqar, Sohibqiron odamlarning vahimaga o�chligidan hayron qolardi. Birdan o�yiga: �Nahotki, o�g�limga bir gap bo�lgan bo�lsa?� degan gap keldi-da, sergak tortdi. - Sening joning Allohniki, oldin so�yla, agar Alloh oldida javobgar bo�lsang, boshing shaksiz kesilg�ay. Agar menga nisbatan aybli bo�lsang, hukmni mashoyixlar ayturlar� - Avval bir qoshiq qonimdan keching, onhazrat, - dedi uy o�g�lon sapchadek kichik boshini ko�tarmay. Amir Temurning g�azabi qaynadi. �Nima balo, bu sakbachcha, mening irodamni sinamoqchimi?� Birdan daryodan esgan shabda yuziga urildi-yu, Allohning bu ne�matidan yana ko�ngligi xotirjamkik cho�kdi. - Kechdim, gapir, - dedi horg�in tovush bilan Sohibqiron. Chopar ortiq paysalasa, aytadigan gapi o�zi bilan rixlatga ketishini angladi-yu, boshini sal ko�tardi. Shunda ham hukmdorning yuziga qarashga jur�at qilolmay, gap boshladi: - Ulug� Sohibqiron, siz qal�ani tark etgandan so�ng la�nati yog�iylar nogahon uni qamal ayladilar. Necha kun jang bo�ldi. Ammo kuchimiz ozlik, zahiramiz nosozlik qilib mag�lub bo�ldik. Yog�iylar qal�aga biz bilmagam yashirin yer osti yo�ldan kirib oldi. Qal�aning qo�ldan ketmog�i ayon bo�lgach, bemonand shahzoda meni sizning huzuringizga jo�natdi. Necha o�limdan qolib, ming g�avg�o bilan qal�adan chiqishga muvaffaq bo�ldim. - O�g�limga nima bo�ldi, u tirikmi? � deb sekin so�radi Amir Temur. Uning ovozidagi sovuqdan choparning etlari jimirlab ketdi. So�ngra zo�rg�a ovoz chiqardi: - Bilmayman, Sohibqiron, bilmayman � uning jag�lari titrardi, - Men qal�adan chiqish sa�y-harakatini qilayotganimda, jang jiybaxona oldida borayotgan, o�g�lingiz jangning o�rtasida edi. Amir Temurning ichiga o�t tushgandek bo�ldi. Sekin atrofida turgan ichkarilaru nombardorlarga razm soldi. Biror bir ko�z ochiqdan-ochiq unga tikilib turganini ko�rmadi. Ammo, hammaning yuzida tashvish alomati zohir edi. U bir dam o�yga botib turdi-da, sekin pichirladi: - Hozirning o�zidayoq qo�shin yo�lga otlansin. Yog�iylar munosib jazolonsunlar. O�g�lim tirikmi, o�likmi topilsin. Nazarida farmonini qo�shinga yetkazishga javobgar tovachi sust harakat qilayotgandek tuyuldi. Bir harakat bilan o�rnidan irgi�b turdi-yu, g�azab bilan baqirdi: - Bo�g�ozmisan, onag�ar. Agar yana shunday paysallasang qorningni yorib, qoningni oqizganim bo�lsin. Pak-pakana, qorindor tovachi xirgohdan o�qday otilib chiqdi. �Xudo bir asradi, xudo bir asradi!� degan o�y chopib borayotgan tovachining miyasini kemirardi. Dam o�tmay temir tog� erib, ulkan oqinga aylandi va kechagina o�tilgan, hali chang-to�zoni bosilmagan yo�llardan ilondek buralib oqa boshladi. Endi bu qo�shinning shiddati yana ham jadal , navkarlar dilida qasos o�ti yonar, otlar qamchi zarbidan alamzada yo�rtib borar edilar. Temir oqim bir necha kundan so�ng dushman qo�liga o�tgan qal�ani uch tomondan o�rab oldi. To�rtinchi tomonda esa yuksak qorli tog�lardan tushib hali qo�lga o�rgatilmagan beasov toydek hapriqib, guvillab ulkan daryo oqib turardi. Agar o�sha tog�lar tomonda poda o�tlatib yurgan o�sha afg�on cho�poni hozir qal�a tomonga ko�z tashlay olganida edi, ulkan biyobon qa�rida tug�ilgan noma�lum simobrang daryo ulkan qoyaga � qal�aga urilib ikkiga bo�linib asrlar davomida oqib turgan o�zlariga tanish daryoga qo�shilayotganiga ko�zlari tushardi.Agar ular ertasi ham o�sha tomonga qaraganlarida edi, kechagi birdan paydo bo�lgan simobrang daryo yo�qligini , ulkan qoya atrofida esa ulkan qo�l paydo bo�lib qolganini ko�rgan bo�lardilar. Bu ko�l kechasi olov komiga aylanib, undan taralgan yog�du yuksak tog�larning qorli cho�qqilariga urilib, ularni nimqizil rangga bo�yaldi. Bu qal�adan yiroq-yiroqlardagi qishloqlarda va chaharlar aholisi olislardan kelayotgan yer zirillashiga vahima bilan quloq solishar, allaqanday noma�lum, shu sababdan qo�rqinchli halokatlardan darak beruvchi g�aroyib manzaraga � yuksak tog� cho�qqilarining qori alvon rangga bo�yalib tovlanishini ko�rib dahshatga tushardilar. Eng qo�rqinchlisi, noma�lumlik edi. Noma�lumlik ularni o�zlari asrlar davomida yashagan maskanlarini, molu mulklarini tashlab g�arq pishib yotgan tutlar hidi anqib turgan chorbog�lar oralab o�tgan yo�llar orqali bu vahimadan bexabar va aldamchi farog�at og�ushida uxlayotgan o�lkalarga ketishga, bu noma�lumlikdan yosh kelinchaklarning ko�ksida suti qurib, hali kindik yarasi bitmagan chaqaloqlar yig�isi otalarni yarim kechalari turib olisda tobora qizilashib tovlanayotgan tog�larga notinchlik bilan uzoq boqishga majbur qilardi. Yer zirillashi to�xtagani bilan ularning yuragidagi zirillash battar avj olardi. Ular o�sha tuni bilan nimqizil rangda tovlangan tog�lar tomondan biror bir xabar kelarmikan deya ilonizli yo�llarga intiq boqib kutishar; ammo nomoz paytidagi kentlar ko�chasidek bu qadimiy yo�llarda biror kishining qorasi ko�rinmasdi. Noma�lumlik tomonga qarab borib, u yoqdan biror gap olib kelishga hech kim jur�at qilolmasdi. Undan ko�ra ular keng dashtda dushman lashkari bilan yuzma-yuz turib jang qilishga rozi edilar. Ammo dushman o�sha noma�lum tomonda edi. O�sha noma�lumlik tarafda, kechalari nimqizil rangda tovlangan tog�lar tomondan oqib tushgan daryo yoqasidagi qal�ani Amir Temur qo�shini iskanjaga olgan edi. Sohibqiron qal�aning sharqiy darvozasi ro�parasida sarkob tiklashni buyurdi. U qal�aga taslim bo�lishni talab qilib nishon jo�natmadi. U sarko�b tiklanishini va sharq tomondan oqib kelayotgan temir oqimni mana shu sarkob poyida yig�ilishini ham kutib o�tirmadi. O�rtada beomon jang boshlandi. Amir Temur ham xudoning bir bandasi kabi, olisdagi qishloqlarda yashagan fuqarolarga o�xshab noma�lumlikdan qo�rqardi. Ammo u noma�lumlik qarshisida qo�l qovushtirib o�tirishni yoqtirmasdi. U har qanday jumboq yechilgandan keyingina yuragida farog�at topajagini yaxshi bilar; bu jumboq, bu noma�lumlik � farzandning qismati uni qiynagan sayin, u mana shu noma�lumlikni yo�q etuvchi quroli � qo�shinlarini jangga soldi. Ko�zlarida ham qasos olovi, ham o�g�il tashvishi baravar aks etgan Amir Temur tundayam askarlariga dam bermadi. Har yer-har yerda yoqib qo�yilgan gulxanlar yorug�ida qal�aning to�rt darvozasi yonida beomon jang davom etdi. Yugan-suvloqlarini chaynab, og�zi ko�piklangan bezovta otlarning qo�rqinchli kishnashi, kuragiga botgan yoy o�qi og�rishidan dunyoni buzib baqirayotgan jangchilar , palaxmonlar otgan toshlar gursillab devorlarga, darvozalarga urilishidan taralgan bo�g�iq tovushlar, guruh-guruh jangchilar goh oldinga, goh orqaga chopganlarida zilzila paytidagidek yerning silkinishlari orasida allaqachonlar tiklangan sarko�b ustidagi xirgoh yonida turgan Sohibqironning: �Bosing! Bosing!� degan hayqirigi!.. Jang avjiga chiqqan yarim tunda tinim bilmay yo�l bosib, kela solib jang boshlagan hukmdor ko�zining bir zumgagina yumilganini bilmay qoldi. Shu bir zum ichida u tuch ko�rdi. Osmonu falakdan quyulgan kumish shu�la og�ushida bir ayol belanchak tebretardi. Belanchak iplari qayerga osilgani bilinmasdi. U ayolni tanidi � u Tegina Mohbegim, onasi edi. Ammo beshikda o�g�li yotardi� �Ota � dedi o�g�li jilmayib, - Ota�� Birdan o�g�lining tovushini eshitdi. �Onajon!�� U birdan uyg�onib ketdi-yu, sarko�b poyida yotgan yarador jangchilardan birining bo�g�zidan chiqqan o�lim oldi nolasi uni uyg�otib yuborganini bilmadi. �O�g�lim!� � shivirladi birdan dili yonib o�zidan-o�zi. Sohibqiron ko�zidan sixib chiqqan bir tomchi yoshda gulxan yorug�i aks etgandek bo�ldi. U o�sha zahoti ko�zlarini yengi bilan artib, hech kim sezmadimi, degandek atrofiga nazar tashladi. Hammaning xayoli jang maydonida edi. Faqat uning hamma yurishlarida qatnashgan qari munajjim osmonga bezovta tikilardi. Qariya Sohibqironning o�ziga tikilganini sezib, o�girildi. Amir Temur munajjimni yoniga chorlab, bezovtaligi sababini surishtirmoqchi bo�ldi. Ammo xayoli bo�lindi. Askarlari sarko�b qarshisidagi darvozaga o�t qo�ygan edilar. Qoramoy sepilgan ulkan naqshkor darvoza o�tga mahtal turgandek lovillab yona boshlagandi. Olov pastdan tepaga jadal o�rlab, darvoza ustunlariga urilib ularni qorartirardi. Ammo to�satdan havo buzilib, kuchli shamol qo�zg�aldi, bir-ikki tonchi tomgandek bo�ldi. Shuni o�zi kifoya bo�ldi-yu, gulxanlar o�chdi, yonayotgan darvoza ham omon qoldi. Biroq, bu jang shiddatini susaytirmadi, muhosara kuchaygandan kuchayar, har ikki tomon bir-birini ayashni xayoliga ham keltirmasdi. Jang avjiga chiqqan sayin Amir Temurning g�azabi kuchayar, atrofida turgan nombardorlar sohibi taxtning qahrini ko�rib, nafaslarini ichlariga yutgan holda sukut saqlashardi. Faqat qal�a tarafdan kelayotgan suron bu sukutni eshitishga yo�l qo�ymasdi. Temir oqim qal�a devorlariga bo�ron paytida quturgan dengiz to�lqinlaridek borib urilar � sada ketidan hazora, hazora ketidan qo�shin kelardi. Manjaniqlaru arradalar qal�a devorlarini buzish uchun tinmay ishlar, cho�moqlaru xarbalarning bir-biriga urilgandagi jaranglar to�xtamasdi. Tong yaqinlashib, atrof yorisha boshlagan g�ira-shiralikda Amir Temur amri bilan yasovulboshi qodirandozlarni ishga soldi, ularning yoydan bexato o�q uzishlari tufayli shahrband ustidagilar tutdek to�kildilar. Oxiri sabri tugagan Sohibqiron xirgoh ayvonidagi o�rnini tark etib, bu holdan vahima tushgan qurchilar o�rovida pastga � qal�aga yaqinroq borishga, bu bilan askarlari ruhini ko�tarishga qaror qildi. U shiddat bilan sarko�bdan tushib borarkan. Zaxira ortilgan aravalarning birining yonida o�chib qolgan, ammo daryo tomondan esayotgan salqin shamoldan qip-qizarib tovlangan gulxan cho�g�lariga qo�llarini toblab, isinib turgan bir cholga ko�zi tushdi. U cholni sezmay o�tishi mumkin edi. Ammo shuncha shovqin-suron orasida cholning ming�irlab kuylagan qo�shig�i noxosdan uning diqqatini tortdi: Voy, o�g�lima, voy o�g�lim, Yigitlarning nobudi. Ko�tarilmay qoldi-ya, O�g�ilginam tobuti.
Moymananing yigiti, Oyog�ida bor-buti. Qo�ldan qo�lga o�tmadi O�g�ilginam tobuti. Qora yerda yotarsan, Kimsa bilmas aslingni, Do�stlaringni xor etding, Kim oladi qasdingni.
Voy, o�g�lima, voy, o�g�lim, Yigitlarning nobudi. Qo�ldan-qo�lga o�tmadi O�g�ilginam tobuti� Amir Temur cholni tanidi. U qal�ani dastlabki qo�lga olganda, o�z sohibi, o�z safdoshlariga xiyonat qilganligi tufayli o�limga buyurilgan qal�a jiybaxonasi boshlig�i bo�lmish yigitning otasi edi. O�shandayam jang juda dahshatli bo�lgan bo�lsa-da, bugungichalik bo�lmagandi. Unda muxoliflar o�zaro ilk marta to�qnashayotganlari uchun hali bir-birlaridan qo�rqishmas, dillarda faqat: �Kimning qo�li baland kelarkan?� degan hadik bor edi, xolos.Ammo qilichlar bir-biriga urilgan ilk daf�adayoq bu hadik o�rtadan yo�qolib, yning o�rnini yog�iyga nisbatan g�azab va nafrat egallagan edi. Tongga yaqin boshlangan jang kechgacha davom etdi va ertasi kuni quyosh endi qizarib chiqa boshlagan mahalda chol o�g�li � jiybaxona boshlig�i xiyonati tufayli Turon hukmdorining g�alabasi bilan tugadi. Ammo g�alaba unga tatimadi. Yuborilgan nishonidagi talabiga bo�ysunish o�rniga qarshilik ko�rsatgan qal�a kutvoli bilan unga qal�a darvozasini ochib bergan jiybaxona boshlig�ini qatl ettirdi. Yengilgan qo�shin askarlarini esa qatl maydoniga olib kelib, o�z boshliqlarining sharmandali o�limini ko�rishga majbur etdi. Qatldan so�ng bu askarlarni ozod qilib qo�yib yubordi. Qatl boshlanishi oldidan asir askarlar turgan tomondan dod-faryod eshitildi. Amir Temur sukutni buzgan bu yoqinsiz baqir-chaqirni eshitib, �Nima gap?� degandek qurchilar boshlig�iga o�qraydi. Hukmdorning noroziligini payqagan qurchilar boshlig�i, devdek kelbatiga yarashmagan chaqqonlik bilan pastga otildi. Uning shunday og�ir gavdasi bilan chaqqon harakati o�rtasida bog�liqlik topolmagan hukmdor shovqin chiqqan tomonga tikildi. U mag�lub yog�iy askarlari ichidan qurchilar sudrab olib chiqqan cholni ko�rdi. Chol ikki qo�lini ombirdek qisib, maydon chetiga sudragan qurchiarga dastlab qarshilik ko�rsatishga urindi-yu, ammo dam o�tmay, nafasi o�chib, qo�l-oyog�i majolsiz shalvirab tushdi. �U kim?� - deb so�radi Amir Temur qurchilar boshlig�i qaytib, o�z o�rnini egallagach. �Jiybaxona boshlig�ining otasi ekan�, - dedi qurchiboshi. Sohibqiron birinchi marta kunda oldida qo�li bog�liq turgan, qal�ani xiyonat tufayli unga olib bergan jiybaxona boshlig�iga tikildi. U o�g�li tengi yigit edi. Xuddi o�sha lahza tovachining ishorasi bilan qatl boshlanganidan xabar berib nog�oralarning gumbir-gumbiri boshlandi. Maydon o�rtasidagi kunda qo�yilgan supada qo�qqayib turgan jallod qiblaga qarab tilovat o�girdi. Botayotgan quyoshda uning yuzi qip-qizil tusda tovlanardi. Tilovatni tugatgan jallod o�rnidan turdi va kundaga birinchi bo�lib kutvol boshini qo�ydi. Ammo kutvol boshini kundadan olib, yana qad tiklashga urindi. Mushtumining zarbi bilan buqani o�ldirishga qodir zabardast jallod bir siltash bilan yana uning gavdasini bukib boshini kundaga qo�ydi, so ng yuksakdagi xigoh peshayvonidagi taxtda ichkilaru nombardorlar qurshovida turgan hukmdorga tikildi. Aniqrog�i, tikilgandek bo�ldi, zero jallod boshini ko�tardi-yu, o�z sohibiga tik boqishga jur�at qilolmadi. Uning qo�lidagi oybolta ham qonga bo�yalmagan, ammo g�urub shu�lasi tushib qip-qizarib tovlanardi. Endi buyog�i faqat Sohibqironning irodasiga, uning g�azabi yoki rahm-shafqatiga bog�liq edi. Ammo dunyoning to�rt tarafining zir-zir titratgan, G�arbu Sharq hukmdorlariga o�zining marhamatini ayamay, ularni farzandi qatoriga qo�yib, �o�g�illarim� deb murojaat qilishga ko�nikkan jahongir bu lahza nimalar haqida o�ylayotganini hech kim bilmasdi. Kutvol ham, jiybaxona boshlig�i ham o�g�li tengi yigitlar edi. Ammo kutvol mardonalik bilan qal�ani saqlashga uringan bo�lsa, jiybaxona boshlig�i xiyonat bilan uni muxolifga ochib bergani ular o�rtasida bir ulug� jar hosil qilganini o�ylagan Sohibqiron dunyoning g�alati ishlarini anglashga urinarrdi. Mana, deyarli tengdosh yigitlar. Balki ular bir ko�chada o�ynab ulg�ayishgan jo�ralardir, balki qilich chopqilashni birga mashq qilishgan saboqdoshlardir. Ammo ular hozir bir-biriga dushman. Kutvol o�zini mag�rur tutar, o�zini dushmanga sotgan jiybaxonachiiga qayrilib ham qaramasdi. Jiybaxonachi bo�lsa, allaqachonlar tiriklik nishonasini bildirmay munkayib yotardi. O�z qilmishini anglab pushaymon bo�lganidan ajalni allaqachonlar bo�yniga olganidanmi yoki o�z xiyonati bois marhamat kutib, uning o�rnida o�lim topayotgani tufayli qo�rquvdanmi uning devor rangiga kirgan basharasi ma�nosiz, unda na g�azab, na iltijo namoyon edi. Hukmdor o�lim oldida ham o�zini xo�rlashlariga qarshilik ko�rsatayotgan kutvolga qarab, ikkilangandek bo�ldi. Keyin birdan sergak tortib, o�g�liga ko�z qirini tashladi. U o�g�lining chehrasida ham ikkilanish alomatini sezdi-yu, qarori qat�iylashdi. �Ikkilanish, bu bo�lajak mag�lubiyatdir� - deb o�yladi Amir Temur. Agar u hozir ikkilanganini o�g�liga bildirib qo�ysa, o�g�li saltanat va harbning har bir ishida ikkilanishi mumkin. Bunga esa yo�l qo�yib bo�lmasdi. Unda saltanatda orom, dushmanlarda qo�rquv, do�stlarda sadoqat, o�g�lida sobitlik qolmaydi. Illo, podshoh bir tadbir qilishni oldindan qasd qildimi, har qanday sharoit va vaziyatga qaramay, o�sha ishda qattiq turmog�i, to bitirmaguncha undan qo�l tortmagani ma�qul. Agar bugun u ikkilansa ertaga o�g�li ham ikkilanadi, sobitligi sinadi, oqibatda mamlakat bo�linadi. Ikkilangan hukmdor baribir oxir-oqibat adashadi, so�ng ularga yaqin turganlar ham adashadilar. U bir paytlar,endi saltanat izmi ilgiga o�tgan kunlarda piri yo�llagan maktubdagi muborak so�zlarni esladi: �Mamlakat kufr bilan turishi mumkin, lekin zulm bor yerda turolmaydi�. Xo�sh, undan shafqat tilash o�rniga o�limni indamay kutayotgan kutvolni o�ldirish zulmmi, zulm emasmi?! �Zulm!� - deb o�ziga javob berdi Sohibqiron. Ammo yana shu narsa ma�lumki, kutvol yosh bo�lishiga qaramay, zulm yo�liga o�tgan. Sohibqiron qon to�kilishiga yo�l qo�ymaslik niyatida o�z nishonini yuborib taslim bo�lishni taklif qilganida, bu talabga rizolik bildirish haqida maslahat solgan ikki-uch yuzboshini mashvaratning o�zidayoq chopib tashlagan. La�nati jiybaxonachi, allaqachonlar ko�nglida xiyonat fitnasini boshlagan jiybaxona boshlig�i ham o�sha yuzboshilarga qilich peshlagan. Nodon kutvol xavf-xatarni unga oqilona maslahat bergan yuzboshilardan emas, mana shu yonida turib qilich peshlagan jiybaxonachidan kutish kerakligini bilmagan. Oqibatda o�rtada jang sodir bo�ldi, necha yuz askar bekordan-bekor qurbon bo�ldi. Bu zulmmi, zulm emasmi?! �Zulm!� - deb hukm chiqardi buyuk jahongir. Qolaversa, yomonlikka yaxshilik bilan javob qaytarish mumkinmi? U holda yaxshilikka nima bilan javob qaytarish lozim. Yo�q, yomonlikka adolat, yaxshilikka yaxshilik bilan javob qaytarmoq kerakdir. Aksincha bo�lsa, xatodir. Amir Temur yana o�g�liga ko�z qirini tashladi. Uning yuzida hamon ikkilanish alomati zohirligini sezdi va o�g�li unga qayrilib bir nima deyishga hozirlanganini payqashi bilan ko�zini olib qochdi. Yo�q, o�g�li hozir nima demoqchiligini u eshitmasligi kerak. Zero, hozircha bu ikki iqlimni ichiga olgan cheksiz hududda va shu hududning markaziga aylangan yerda � u o�tirgan makonda har bir narsa, har bir kimsaning taqdiri yolg�iz uning irodasiga, uning qaroriga bog�liq. Shunday ekan, kecha yolg�iz o�zi bilgan qaror, uni boshqalarning qulog�i eshitmagan bo�lsa-da, bugun amalga oshmog�i shart. Sohibqiron yuzida bir daqiqa paydo bo�lib, o�sha lahza o�chgan ma�noni uqqan tovachi jallodga �Boshla!� degandek qo�l siltadi. O�sha lahza jallodning qizil damli oyboltasi kutvol boshi ustida yalt etdi-yu, kesilgan bosh kundadan supaga, supadan pastga dumalab ketdi. Navbat jiybaxona boshlig�iga yetdi. Yana jallod oyboltasini yerga tirab, bosh egib izn kutdi. Tovachi hukmdor yuziga tikildi. Ammo Amir Temur yuzida hukm ma�nosini ko�rmay, vujudi diqqatga aylandi. Navbat jiybaxona boshlig�iga yetdi-yu, jahongir dastlab kutvolni boshidan judo etganiga o�kindi. Avval battol xoinni o�ldirish kerak edi. Illo, o�zini yog�iyga sotgan xiyonatkorning o�limini kutvol ko�rishi kerak edi. Jahongirning birdan g�azabi ko�pchib, tovachiga o�qraydi. Gap nimadaligini anglolmagan bechora tovachining tizzalari bo�shashib, rang-ro�yi ko�pikdek oqarib ketdi. Ha, kutvol bu la�natining o�limini ko�rishi shart edi� Shart edi� Nega avval shu narsani o�ylamadi. Bu kahza o�z ona yurti hifzida turgan qal�ani unga olib bergan jiybaxona boshlig�i uning nazarida lunyodagi eng past, eng manfur kimsa edi. O�limini kutib yuztuban yotgan jiybaxonachining tanasiga jon kirgandek bo�ldi. Kutvolning o�liminidan so�ng tamom bo�lgan xoin hukmdor o�yga botgan vaqtni paysallash, deb Sohibqiron uni faqat qo�rqitish uchun kunda yoniga olib keltirganligiga, aslida qilgan ishi uchun albatta marhamat topajagiga ishona boshlagandi. U zo�rg�a ko�zlarini ochib hukmdorga boqdi. Majol topib undan imdod tilamoqchi bo�ldi, ammo muzlab qolgan lablarini qanchalik ochishga urinmasin, ocholmadi, faqat qaqragan, qonga to�lgan bo�g�zidan nolaga o�zshash bir tovuch chiqdi. Keyin hukmdorning o�ziga qahr bilan nafratomuz qarab turganini arang ilg�adi-yu, murda nuqsi urgan basharasini yana yerga bosdi. Amir Temur g�azab bilan tovachiga baqirdi: - Mochag�ar, nimani kutyapsan, boshlamaysanmi? Tovachining ishorasi bilan jallod bir siltash bilan jiybaxona boshlig�ining majolsiz gavdasini yerdan ko�tardi-da, ikki bukdi va boshini kunda ustiga qo�ydi. O�sha zahoti mahkumning og�zidan ko�pik oqib tusha boshladi. Jiybaxona boshlig�ining boshi ham kundadan pastga dumalashi bilan hammaning qulog�i ko�nikib qolgan og�ir va qo�rqinchli sukunat og�ushida maydon chetida bog�liq turgan otlar yonida chalqancha yotgan cholning yuragidan otilib chiqqan mungli faryod yangradi. Ammo bu faryod egasiga hech kim jur�at etib qaray olmadi. Yolg�iz Amir Temur o�rnidan turib, qatl maydonini tark etayotgan odamlar osha cholga uzoq tikildi. �Zulm!� - deb o�yladi yana u. Shu o�y ongida yalt etgan zahotiyoq, shart orqasiga o�girildi. O�shandan buyon cholni uchratmagan edi� So�nib borayotgan gulxan cho�g�larini qo�lidagi shox bilan titayotgan cholga ko�z tashlab, bir lahzagina to�xtab qolgan sohibqiron qadamini tezlashtirdi. Ortidan cholning qo�shig�i yetib kelardi: Voy, o�g�lima, voy o�g�lim, Yigitlarning nobudi. Qo�ldan qo�lga o�tmadi O�g�ilginam tobuti� �Chol esdan og�gan!� - deb o�yladi Amir Temur, ammo oldida durbosh ko�tarib borayotgan qurchi �Voh� - deya yuztuban yiqilganini ko�rdi-yu, o�sha zahoti cholni unutdi. Qal�a tomondan uchib kelgan to�qmor uchi qurchining ko�ksini techib, kuragidan chiqib turardi. Jahongirning xavfsizligi uchun javobgar ichkilar tezda uni turalar bikan to�sib olishdi. Tuni bilan davom etgan jang tong yorishgach, battar avj oldi. Kechasi qo�zg�algan shamol va bir-ikki tomchilab o�tgan yomg�ir tinib, osmon shundayam yarqirar ediki, bamisoli artilgan shishadek beg�ubor edi. Osmonda bir hovuch bulut gam ko�rinmasdi. Yoz quyoshi shunday mehr bilan odamlarga, chehcaklarga , dala-yu dashtlarga, yuksak tog�larga o�z nurini sochardiki, bo�layotgan voqealar o�ngda emas, tushda ko�rinayotgandek tuyulardi. Ammo har ikki tarafning jangchilari buni sezishmas, ularning ko�zi bir-birlaridan uzilmas, qo�llaridagi qilichu zulinlar tovushi, ko�laridagi g�azab, dillaridagi qahr g�ubori ham osmonni, ham quyoshni to�sib olgan edi. Toliqqan otlarning ham, odamlarning ham o�ngi tushga aylangan. Ular butun dunyoni unutgan, go�yo yolg�iz o�limgina ularga hordiq olish uchun imkon beradigandek.Tuni bilan sovutlar va dubulg�alar aks etgan oy nuri so�nib, quyoshdan tushgan shuur qip-qizarib oqayotgan daryoda tovlana boshladi. Uning suviga qon qo�shildi. U qal�a turgan qoyadan oqib tushib, olis tog�lar tarafdan dalalarni yashnatish, odamlar, gullar, bulbullar chanqog�ini qondirish uchun oqib tushayotgan daryoga borib quyilar, ko�m-ko�k daryo bir-ikki farsang davomida bu qonni hazm etolmay qiynalar� va oxiri qon rangini ichiga yutib, yana o�zining azaliy yo�lidan olg�a talpinardi. O�lim topgan jangchilar qiynalmay jon berishar, o�lim ularga farog�atli uyqu bo�lib tuyular, ular �o�layapman�deb emas, �uyqu bosyapti�, - degan xayolda ko�z yumishardi. Ochiq qolgan ko�zlarda tip-tiniq osmon bilan bab-baravar ko�pik sochayotgan otlar, qilich peshlagan suvoriylar, har ikki tomondan uchib kelayotgan novaklaru nayzalar aks etardi. Bu urush chizgan surat edi. Tongdan o�tib qal�adagilarning zaiflashgani sezildi. Zero, ular o�zlari uchun o�limdan boshqa yo�l yo�qligini anglab, matonat bilan jang qilishar, biroq, erigan Temur tog�i oqimi shiddat bilan to�xtashni bilmay, qal�a devorlariga urilar, har urilganda yana ham balandlashardi. Oxiri bu oqim devorlardan oshib, qal�a ichini to�ldirdi. Jang tugadi. Amir Temurga dushman qo�shinlari butunlay tor-mor qilinganini aytishdi. Sohibqiron bu xabarni eshitar ekan, boshqa narsani o�ylardi. U benoqat edi. U o�zi kutgan gapni eshitishni intiq kutar, ammo o�zi ochiqdan-ochiq so�rashga yuragi betlamasdi. �Demak, o�g�lim�� Amir Temur ko�ksi zirqirab og�ridi. U qurchilar boshlig�iga tikilib: �O�g�limni toping!� deb buyurdi. Ammo qidirishlar bekor ketdi. O�g�lining na tirigi, na o�ligi topildi. Amir Temur bu haqda xabar bergan yaqinlariga darg�azab tikilar, ularni qayta-qayta qidirishga majbur qilardi. Jahongir o�g�lini jasur va o�ktam qilib tarbiyalagan edi. Qilich tutgan qo�li baquvvat bo�lsin deb kecha-kunduz mashq qildirdi, yuragi qo�rquvni bilmasin deb sher yuragini yedirdi, farosatli bo�lsin deb kitobga oshna qildi. Yigirmaga chiqqan o�g�li o n yillab sohibqiron yurishlarida qatnashgan, qilich chopqilashda chiniqqan tajribali jangchilar � bahodirlar bilan bir safda turish huquqiga ega bo�ldi. Amir Temur ichida farzandini qanchalik suymasin, haligacha uning boshini silab erkalamagan. Erkalash dilni buzadi deb hisoblardi. O�g�li ham shu paytgacha otasiga biror marta kulib boqmagan, hamisha ko�zlarida olov chaqnab turardi. Bu olov o�sha jang ko�rgan bahodirlar ko�zlaridagi olovdek sovuq porlamasdi. Bu olov o�tli va yosh edi. Nahotki shunday o�g�li dushman qo�lida xor bo�lgan bo�lsa? Nahotki?! Yo�q, u o�zini xor qilishlariga yo�l qo�ymaydi. U yog�iy qo�lida xor bo�lishdan o�limni afzal ko�radigan yigit. Zero u o�g�lini qal�ada qoldirib ketar ekan, xayrlashish oldidan, shunday degandi: �Saltanatga da�vogarchilik qilgan har bir kishi saltanat sha�ni va martabasiga loyiq ish tutishi zarur. Mudom yodingda bo�lsinkim, bu yo�lda jangga kirib yo zafar quchib g�olib bo�lg�aysan, yo o�ldirilg�aysan. O�limini bo�yniga olgan kishigina bu yo�ldan yurmog�i mumkin�. Amir Temur rahmatli otasi, barloslarning ulug� amirlaridan biri bo�lmish Muhammad Tarag�ay uni qanday tarbiyalagan bo�lsa o�g�lini o�sha ruhda: beshafqatlik, mardlik va farosatlik, faqat shundan keyingina oqibatlik ruhida voyaga yetkazdi. Oqibat Oqibat, otasining nazarida, yolg�iz mehr-shafqatdan, shu bilan birga dilovarligu qattiqqo�llikdan tug�ilmog�i darkor. U oqibatning inkori bo�lmish xiyonatni yomon ko�rardi. Qo�rqoqlikni kechirsa kechirar. Ammo xiyonatchiga rahmdillik qilishni o�ylamas, hatto bunday qilishni gunoh deb bilardi. Agar Amir Temur dunyoning to�rt tomonidagi eng boy o�lkalarni zabt etib, ularning podshohlarini o�ziga tobe etgan bo�lsa, bu sharafga shu dilovarligi va oqibatdorligi, xiyonatga yo�l qo�ymagani sababli erishdi. Amir Temur o�g�lida uch hislat mujassam bo�lishini istardi. Eng avvalo, insonparvarlik, so�ng tejamkorlik va nihoyzt bosiqlik. Insonparvar odamgina dovyurak bo�lmog�i mumkin. Tejamkor bo�lgan odamgina saxiy bo�lishi mumkin. Bosiq odamgina hukmdor bo�lishi mumkin. Kimki jasur bo�lsa-yu, insonparvar bo�lmasa, tejamkor bo�lmasa-yu, saxiylik qilsa, dono bo�lsa-yu bosiqlik qilmasa, unday odam o�zi bosh-qosh ishniyzm, o�ziniyam halok etadi. Kimki, dushmani bilan olishgandayam insonparvarlikni unutmasa, u albatta yengadi. Alloh taolo hamisha unga madad beradi, insonparvarlik unga panoh bo�ladi. U o�g�liga mamlakat adolat, urush esa dilovarlik va ayyorlik bilan boshqarilishini, mamlakatda ta�qiq qancha ko�p bo�lsa, avom shuncha qashshoqlanishi mamkinligi, illo erkinlik va adolat bo�lsa avom, demak mamlakat boy bo�lishini, qonun va buyruqlar qanchalik ko�paysa, adolatsizlik, o�g�rilik va bebochlik shunchalar ko�payishi mumkinligini uqtirdi. �O�g�lim, - deb aytardi rahmatlik otasi, - uzoqni ko�rolmagan hukmdor yaqinidagi balolarga giriftor bo�ladi. Ammo yaqinni ko�rib ish tutgan hukmdor ham xato yo�ldadir�. Amir Temur otasining bu gapini o�g�liga aytar ekan, o�zidan qo�shib ushbuni uqtirgan edi: Podshohlar hulqi bamisoli shamol, avomniki maysadir. Shamol qay tarafga essa, maysa ham o�sha tomonga egiladi. Ammo podshoh hech qachon o�z qudratining asosi mana sju avom ekanini unutmasligi kerak. Amir Temur tutab yonayotgan, vayrona qal�aga kirmay daryoga yaqin yalanglikda chodir tiktirdi. Sohibqiron o�zining oddiq jangchilari libosidan deyarli farq qilmaydigan jangovar libosida, Damashqni olganda qo�lga kiritgan oltin chiroqdan osilgan shohchodirda kunduz bo�rkli boshini eggan ko�yi o�g�lidan darak kutardi. U kamdan-kam yolg�iz qolar, shu boisdan har gal shu ahvolga tushganda dilini allaqanday anglab bo�lmas og�riq qisa boshlardi. Hozir ham shu og�riq uyg�ondi-yu, sohibqiron chuqur oh tortdi. U og�riq sababinii bilmas, bu esa og�riqni yo�qotish chorasini topishga imkon bermasdi. Tuni bilan kechgan jang tufayli uyqudan, hordiqdan qolgan jahongir ongida quyuq va horg�in bir zulmat paydo bo�lgan, og�riq esa mana chu zulumot ichida yonib turgan chiroqdek pirpirab, goh tovlanib turardi. To�satdan tashqarida shovqin-suron ko�tarildi-yu, sergak tortdi. Ammo o�zini tutib, bu shovqin-suronlardan xayolan uzoqlashish uchun ko�zini yumdi. O�cha zahoti kechagi tushi o�ngida yalt etib namoyon bo�ldi. Kumush shu�la og�ushida belanchak chayqalardi. Bu safar onasi yo�q edi. Belanchak ham bo�m-bo�sh edi. �Og�lim, o�g�lonim�� � deya pichirladi Amir Temur. Ammo tashqaridagi shovqin tobora unga yaqinlashib kelar, ortiq undan qochib bo�lmasdi� Shu payt shoshilib ichlariga nombardorlardan biri kirdi. Uning yuzida qo�rquv bor edi. U gapni qanday boshlahni bilmay Sohibqiron qarshishiga kelib. Tiz cho�kdi. Amir Temur nega nombardorlaru amirlar har galgidek rasm-rusmga binoan o�z munosabatlaridan kelib chiqqan tartibda kirib kelmaganlari haqida o�yladi-yu, huzuridagi nombardor ko�pchilik aytishga qo�rqqan gapni unga yetkazishni bo�yniga olib kirganini angladi. - So�yla, - dedi sohibqiron. - Onhazrat, - dedi nombardor, - bir qoshiq qonimdan kechsangiz� - Kechdim, so�yla, - dedi Amir Temur. - Onhazrat, o�g�lingizning na tirigi, na o�ligi topildi. Qal�ani elakdan o�tkazdik, ammo� - nombardor jim qildi. O�rtada jimlik cho�kdi. Bu jimlik cho�zilgan sayin nombardorning qoo�rquvi oshib borar, bu qo�rquv yuragidan qon tomirlari orqali vujudiga tarqalib, a�zoi-badanini shol etganday bo�lardi. - Shovqin-suronning sababi nedir? � dedi boshini ko�tarmay Amir Temur. Qo�rquv daryosiga cho�kib borayotgan nombardor birdan hushyor tortib, bor irodasini yig�ib, taqdir in�om qilgan xasga yopishdi: - Qatl etilgan jiybaxona boshlig�ining otasi sizning huzuringizga kiraman deb shovqin ko�tardi. Qurchilar uni qo�l-oyog�ini bog�lab, daryoga tashlamoqchi bo�ldilaru bu ishni ixtiyoringizsiz qilishga jur�at topolmay to�xtadilar. �Mana kim o�g�limga nima bo�ganini menga aytib beradi?�- degan nogahoniy o�ydan o�rnidan turib ketgan Amir Temurning vajohatini ko�rib nombardor hayot bilan vidolashish muddati yetganini tushundi. Ammo Sohibqiron unga yaqinlashib, yoqasidan ushlab dast ko�tardi-yu, qahrli ko�zlarini tikib, baqirdi: - Tezroq cholni huzurimga olib kiring! Boyagina qo�rquvdan qo�l-oyog�i bo�shashgan nombardor hukmdor yoqasini bo�shatishi bilan shohchodirdan o�qday otilib chiqdi. Zum o�tmay, cholni olib kirdilar. Chol hozirgina arqon siquvidan bo�shagan qo�llarini uqalab, qarshisida o�tirgan Sohibqironga, ko�zlarini yashirmay, ochiqdan-ochiq razm solardi. Ular bir-biriga uzoq tikildilar. Allaqachon o�z o�rinlarini egallagan nombardorlaru amirlar �bu yog�i nima bo�larkin?� deganday voqealar davomini kutardilar. - So�yla, kimsan? � deb birinchi og�iz ochdi nihoyat Amir Temur. - Bandaman, - dedi chol unga tik boqqancha. - Kimning bandasi? � deb so�radi yana Amir Temur. - Hukmdorimning, - dedi chol. - Hukmdoring kim? - Alloh taolo! � dedi chol. Amir Temur cholning javobiga ichida tahsin o�qidi. Bir lahzalik bu savol-javob uni ancha tinchlantirgan edi. - Ey Alloh bandasi, - deya gap boshladi yana Amir Temur, - mening kimligimni bilasanmi? - Bilaman. Sen ham Alloh bandasisan! � dedi chol. - Inshoollo, xudoning bandasi Amir Temurman, - dedi Sohibqiron. - Amir Temurligingni yaxshi bilaman. Atrofdagilarning butun vujudi quloqqa aylanib, hukmdor bilan chol musohabasini tinglashardi. - Allohniing mo�jizasi, Xudovandi karimning marhamatiga erishgan Amir Temurman, - dedi sohibqiron har bir so�ziga alohida urg�u berib. - Har bir bandaning dunyoga kelishining o�zi Alloh mo�jizasi, Xudovandi karimning marhamatidir, - dedi chol. Amir Temur �rost aytding� degandek bosh silkib, cholning so�zini ma�qulladi. Ammo o�sha zahoti yodiga o�g�li tushdi-yu, lablari mahkam qisildi. - O�g�limga nima bo�lganini bilasanmi? � deb sekin so�radi Sohibqiron. Ammo uning ovozini sukunat quchgan shohchodirda o�tirgan hamma eshitdi. - Kecha qal�ada bir yigitni qatl etdilar. Uning ko�z-qoshi senikiga o�xshardi. O�sha yigit o�g�lingvi? � dedi chol savolga savol bilan. - Sen aytgan yigit o�g�limmi, o�g�lim emasmi, men hali bilmayman. U tirikmi, o�likmi, bundan ham bexabarman, - dedi Amir Temur. - Yigit taxminan yigirma yoshda edi, - dedi chol. - Ha, o�g�lim yigirmaga chiqqan edi, - dedi Sohibqiron. - Uni sening kelishing arafasida tongda qatl etishdi, - dedi chol. - O�sha yigitni qanday o�ldirishdi, so�ylab ber, - dedi Amir Temur. - Uni qal�a o�rtasidagi maydonda qatl etishdi. O�sha sen mening o�g�limni qatl etgan supada� - Chol bu gapni aytib to�xtadi. Amir Temur birdan yolg�izlikda qiynab, ko�pchilik orasida uni tark etadigan og�riq yana dilida uyg�onganini sezdi. Bu safar og�riq har safargidan kuchlioq edi. U bor irodasini to�plab, dilidagi azob yuzida zohir bo�lmaslik yo�lini tutdi. Choldan boshqa biror kishi jahonni qo�rquvda tutgan inson dilida qanday azob uyg�onganligini sezmadi. - Tong mahali edi, - deb nihoyat gapini davom etdi chol. � Mashriqdan chiqqan quyosh charaqlab tursa-da, hali mag�rib tomondagi oy botib ulgurmagan edi. - Uni qanday o�ldirdilar? � deya toqatsizlandi Amir Temur. - Avval o�ng qo�lini yelkasi osha chopdilar� - Ingradimi? � deb so�radi Amir Temur. - Yo�q, oh degan tovush ham chiqarmadi. - Mening o�g�lim ekan! Dedi hayajonlangan Amir Temur. - Keyin�keyin chap qo�lini chopdiar, - dedi chol. - Ingradimi? - Yo�q, miq etmay chidadi. - Mening o�g�lim ekan! � dedi Amir Temur. - So�ng yigitning o�ng oyog�ini chopdilar, - dedi chol, o�sha dahshatli qatl manzarasini ko�z o�ngiga keltirish niyatida ko�zini yumgancha. - Ingradimi? - Yo�q. Chidadi, ko�zudan bir tomchi yosh, bo�g�zidan bir un ham chiqmadi. - Mening o�g�lim ekan u! � dedi Amir Temur. - Keyin bechoraning chap oyog�ini chopdilar, - deb hikoyasini davom etdi chol hamon ko�zini ochmay. - Ingradimi? � deb so�radi sohibqiron. - Yo�q ingramadi. - Mening o�g�lim ekan o�sha yigit! Mening o�g�lim! � dedi Amir Temur ko�zidagi alam o�rnini g�urur egallab. � Keyinchi, keyin?.. - Keyinmi?.. � dedi chol mahzun ko�zlarini ochib, sohibqironga tikilar ekan, - keyin yigitning ko�ksini tars yordilar-da, yuragini uzib oldilar! - Ingradimi? � dedi Amir Temur. - Yo�q, ingramadi. Faqat� - cholning tovushi hayajondan bo�g�ilgandek bo�ldi. � Faqat yuragini uzib olganlari bilan, �Oh!� deb yubordi, - chol ko�zlaridan oqqan yoshlarni gulxan qoraytirgan yengi bilan artar ekan. - Yo�q, u mening o�g�lim emas ekan! � deb yubordi cholning so�nggi so�zini eshitib o�rnidan turib ketgan Amir Temur. Davradagilar Sohibqiron so�zini eshitib, bir qalqib ketdilar. Amir Temur ularning har birining ko�ziga tikilmoqchi bo�lgandek, davradagilarga bir boshdan tikildi va o�ziga boqib turgan cholga navbat yetganda yana takrorkadi: - Yo�q, u yigit mening o�g�lim emas! Shu gapni aytishi bilan sohibqironning ko�z o�ngini bir zum kumush yog�du to�sdi. Kumush yog�du aro chayqalgan belanchakni ko�rdi. Biroq, belanchak bo�sh edi. �O�g�lim!� � deya tovushsiz o�rtandi jahongir� 
Sohibqiron qal�ani buzib tashlashni, cholga bo�lsa nima tilasa o�shani berib, o�zi xohlagan manziliga yetkazib qo�yishni buyurdi. O�sha zahoti uning amri bajo keltirildi. Temir tog�i erib, yana qal�a tomonga oqdi va bir pasda qal�adan nom-nishon qolmadi. Ertasi kuni bu simobiy oqim daryo yoqalab mag�rib tomonga oqdi. Nima�lumlikdan sarosimada qolib oromni unutgan olisdagi shaharu qishloqlar bu temir oqim ularning qay birlari tomon burilishini bilmay, vahima bilan ko�tardilar. Noma�lumlik sarhadi kamaygan sayin bu temir oqim ularga shunchalik yaqinroq kelardi. Bu temir oqim chetlab o�tgan qishloqlaru kentlarda bir pasda talvasa o�rnini farog�at, qo�rquv o�rnini xotirjamlik egallardi. Kelinchaklar yig�ishtirilgan belanchaklarini yana daraxtga ilardilar, yana alla aytib bolalarini uxlatib, dalaga hosil yig�ish bilan ovora erlari uchun ovqat tayyorlashga urinishar, ayrim uddaburonlari shu orada o�sma ezib, qoshlariga surish uchun ham vat topardilar. Chol esa Sohibqirondan hech nima so�ramadi. U devorlari buzilib, yer bilan tekislangan qal�a atrofini tark etmadi.Bir necha kundan so�ng Amir Temur to�satdan cholni eslab, surishtirdi. Unga cholning qal�a yonida qolganini aytdilar. Sohibqiron qo�shindan bir guruh ajratib, cholni o�z huzurifa olib kelishlarini buyurdi. Guruh bir necha kun yo�l bosib, manzilga yetib keldilaru chor-atrofni qidirib cholni topolmadilar. Jangchilar chol daryo sohilida yangi paydo bo�lgan qabrda ko�milganidan bexabar edilar. Uni ko�mgan podachilar esa sharqdagi tog� qoyalaridan pastga olib tushgan podalarini haydab allaqachonlar olislab ketgan, ular cholning Amir Temur va uning o�g�li haqidagi mahzun hikoyasini allaqachonlar afsona qilib aytib borardilar� Afsona mana shu yerda yakunlanadi. Vassalom.1990
����������� �������� �������� ������������: ��������� ���������� �� �����. ����������� �������� �������� ������������ � ������ on-line.
|
|
|
|
